یکی از ارکان و پایه های اساسی فقه اهل سنت مبتنی بر لزوم اعتقاد به عدالت صحابه یا به قولی حجیت قول آنهاست. برای عدالت صحابه که منجر به حجیت قول آنها می شود چندین دلیل ارائه شده است که در این نوشته نظرات شاطبی در کتاب الموافقات را ذکر خواهیم کرد. وی یکی از علما اهل سنت در قرن 8 هجری است.
قرآن کریم
اولین دلیل وی آیاتی از قرآن کریم نسبت به مدح صحابه است. این آیات از این قرارند:
الف- «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاس [آلِ عِمْرَانَ/110] شما بهترين امتى هستيد كه پديدار شدهايد».
ب- «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا [الْبَقَرَةِ/143] و همان گونه شما را امتى ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر هم گواه بر شما باشد».
ج- «لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا… إلى قوله: وَالَّذِينَ تَبَوَّأُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ [الْحَشْرِ/8-9] براى فقيران مهاجرى است كه از ديار و اموالشان بيرون رانده شده اند، در حالى كه فضل و خشنودى خدا را مىجويند… تا این کلام خداوند متعال: و كسانى كه پيش از مهاجران در سراى هجرت و ايمان جاى گرفتند».استدلال به این آیات با چند مقدمه میسر خواهد شد.
الف- این آیات دال بر این هستند که کسانیکه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم را درک کرده اند[1] بر سایر امم افضلیت دارند.
ب- این آیات و خصوصا آیه ای که در بند «ب» ذکر شده است، دال بر عدالت آنها به صورت مطلق دارد.
در نتیجه مشافهین یا کسانیکه در زمان ابتدای اسلام بودند ضمن افضلیت عدالت نیز دارند پس می توان به اقوال آنها به صورت مطلق اعتماد کرد.
در ادامه وی دفع و دخل مقدری انجام می دهند و می گوید: اگر کسی به ما اشکال کند که این آیات عام هستند و شامل تمامی مسلمانان می شود پس اختصاص آن به صحابه صحیح نیست در جواب ما می گوییم:
الف- صحابه مخاطبان اصلی آیات قرآن کریم هستند و اگر بخواهیم غیر از اینها را داخل در این عمومات قرار دهیم نیاز به دلیل دیگری داریم که آن دلیل یا مثلا قیاس است یا آیه ای دیگر از قرآن کریم.
ب- سلمنا که عمومیت مورد پذیرش قرار گیرد، صحابه اولین گروهی هستند که مورد خطاب آیه قرار میگیرند چرا که آنها در مباشرت با وحی بودند پس آنها نسبت به این حکم اولویت دارند.
ج- صحابه نسبت به این احکام اولویت دارند چرا که اوصاف ذکر شده در این آیات در مورد آنها تطابق بیشتری دارد و همین تطابق نشان می دهد که اتصافشان به وصف عدالت بر دیگران اولویت دارد.
د- شاهد ما بر ادعای صحت تطبیق این آیات در صحابه این است که در دوره های بعد، اهل سنت از صحابه بدون هیچ مماشات وخدشه ای نقل روایت کرده اند و در این امر اختلافی نیز نداشته اند و این ذکر خبر از آنها بر عدالت صحابه دلالت می کند[2].
تا اینجا استدلال شاطبی نسبت به آیات قرآن کریم به پایان رسید.
اما رد دلایل ایشان به چند استدلال امکان دارد:
الف- هر چند در آیات قرآن کریم افضیلت صحابه بر سایر امم ذکر شده ولی اولا این مطلب قابل تطبیق بر کل آنها نیست چرا که در افعل تفضیل لازم نیست همه افراد این صفت را داشته باشند و اگر یک نسبتی از آنها نیز این صفت را داشته کاربرد افعل تفضیل کفایت می کند ثانیا آیه شریفه در مقام اثبات حجیت قول آنها نیست بلکه همانطور که در ادامه آیه نیز ذکر شده خداوند متعال می فرمایند تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر پس بهترین امت در نزد خداوند کسانی هستند که امر به معروف و نهی از منکر انجام می دهند و این مساله ربطی به حجیت قول آنها ندارد.
ب- وی ادعا کرد مخاطبین آیات بالاصاله صحابه هستند ولی ما در جواب می گوییم اولا چنین نیست که مخاطب بالاصاله صحابه باشند و بقیه با دلیل دیگر داخل در این خطابات شوند چرا که دراین صورت لازم می آید تنها کسانی مخاطب آیه باشند که در مجلس در حضور پیامبر حضور داشته باشند و کسانی که در آن مجلس حضور ندارند را در برنگیرد چرا که می دانیم صحابه در اسلام تقدم و تاخر داشته اند ضمن اینکه همیشه همه آنها در محضر پیامبر نبودند که از کلمات قرآن کریم به صورت مستقیم استفاده کنند و طبق تعریف اهل سنت صحابه کسی است که حتی یک بار به ملاقات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نائل آمده باشد.
ج- ادعای ایشان بر اولویت در برگرفتن آیات نسبت به صحابه واضح البطلان است چرا که این آیات از قبیل قضایا حقیقه هستند نه خارجیه و شخصیه به این معنا که وقتی این آیات نازل شدند نسبت به همگی مسلمانان نسبتش یکیست و اولویت در دخول در این عبارات معنا ندارد.
د- اگر ادعای ایشان نسبت به اختصاص آیات به صحابه را بپذیریم مبتلا به مشکل عدم شمول احکام نسبت به غیر صحابه می شویم در حالیکه می دانیم آیات و احکام قرآن کریم نسبت به تمامی مسلمانان یکسان است[3].
ادامه دارد..
پانویس:
[1] در نزد اهل سنت، یک از پایه های اصلی تعریف اصطلاحی صحابه درک رسول مکرم اسلام صلی الله علیه وآله وسلم است.
[2] با کمی تصرف و تلخیص الموافقات، الموافقات، شاطبی، محقق : أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، ناشر : دار ابن عفان، نوبت چاپ، اول 1417هـ/ 1997م، مجلدات: 7، ج4، ص 446 تا 449.
[3] با کمی تصرف و تلخیص الأصول العامة في الفقه المقارن، الأصول العامة في الفقه المقارن، محمد تقی حکیم، ناشر: مجمع جهاني اهل بيت( ع) قم، نوبت چاپ: دوم 1418 ق، المتن، ص: 129 تا 131.